ادبیات عبارت است از تمام ذخایر و مواریث ذوقی و فکری اقوام و امم که مردم در ضبط و نقل و نشر آنها اهتمام داشته اند.ادبیات منعکس کننده شکل ویژه زندگانی و فرهنگ هر جامعه است. این هنر، نوعی فعل فرهنگی و اجتماعی است که در آن سیر تکاملی ادراکات فرد و اجتماع بازتاب می یابد. بی شک محیط ادبی نمی تواند از تاثیر محیط اجتماعی کنار بماند. افکار و عقاید و ذوق ها و اندیشه ها که در متون ادبیات و در تار و پود زبان ادبی بروز و ظهور یافته اند؛ تابع احوال اجتماعی هستند. جنگ پردامنه و طولانی مدت کشورمان با کشور عراق و حزب متجاوز بعث منجر به خلق آثار متعدد ادبی و هنری شد که در مجموع، ادبیات جنگ را شکل داد. این ادبیات در برخی منابع پژوهشی به ادبیات دفاع مقدس و ادبیات پایداری هم مشهور است.
ادبیات جنگ ، ادبیاتی است که با الهام از جنگ و پیامدهای آن خلق می شود، ولی ادبیات پایداری حوزه ای بسیار گسترده تر از ادبیات جنگ را شامل می شود و آن نوعی از ادبیات متعهد و ملتزم است که از طرف مردم و پیشروان فکری جامعه در برابر آنچه حیات معنوی و مادی آنها را تهدید می کند به وجود می آید. این گونه ادبی در زبان عرب به ادبیات مقاومت شناخته می شود.
ادبیات دفاع مقدس، اگرچه نوعی از ادبیات جنگ محسوب می شود؛ ولی ویژگی هایی دارد که آن را از ادبیات جنگ متمایز می کند. این ادبیات برپایه تفکری است که مبتنی بر ایثار، شهادت خواهی و دفاع از دین و کشور است، نه جنگ و جدال و خونریزی. ایران در جنگ هشت ساله، آغازگر نبوده و تنها در برابر متجاوز دفاع کرده است، ضمن اینکه دفاع مشروع مردم نیز مبتنی بر باورها و آموزه های عقیدتی و انسانی و به طور ویژه، پیروی از رهبری دینی بوده است.
فرهنگ، ادبیات و هنر دفاع مقدس در قالب های متعدد و شکل های متنوع آفریده شد. برخی از این انواع ادبی همان بود که پیشینیان در آن شعر سروده و حکایت و روایت گفته بودند و برخی دیگر نیز تکرار قوالب نویی بود که در دوره معاصر مطمح نظر و قلم ادبای معاصر قرار گرفته بود. در مجموع می شود آثار و محصولات ادبی دفاع مقدس را در گونه های ذیل دسته بندی کرد:
از نخستین روزهای آغاز جنگ، شعارها ساخته و پرداخته شد و سرودها و سروده های رجزگونه و حماسی در روزنامه ها و مجلات به چاپ رسید. این سروده ها بیشتر در قالب های نیمایی و سپید همراه با زبانی روایی بود. سروده ها گاه از پختگی شاعرانگی برخوردار نبود، ولی در ادامه، قالب های گوناگون چون رباعی، دوبیتی، چهارپاره، مثنوی و غزل فزونی گرفت. در طول سال های دفاع مقدس و پس از آن غزل از نظرگاه کمی و کیفی بر دیگر قالب ها غلبه یافت. این نکته گفتنی است که شعر دفاع مقدس نه ستیز و ناسازگاری با ادبیات سنتی و کلاسیک داشته است ونه شیفتگی به ادبیات نو، تاثیر و حضور این دو جریان را پا به پای هم در ادبیات دفاع مقدس می توان مشاهده کرد.
به لحاظ کمی، خاطره های خود نگاشته و دیگر نگاشته بعد از هشت سال دفاع مقدس رشد و گسترش و عمق فراوان یافته است. خاطره ها در آغاز جنگ از دل گزارش ها زاده شدند. رزمندگان در بازگشت از جبهه و خبرنگاران در تهیه گزارش از مناطق جنگی در ضمن گزارش، خاطرات را نیز باز می گفتند. بعدها خاطره گویی و برگزاری شب های خاطره، فرصتی برای باروری این شاخه ادبی شد. خاطره نگارها همراه با کتاب خاطره، گاه به چاپ عکس ها، دستخط ها و مستندات می پرداختند، تا خاطره را همچون سندی تاریخی به آینده منتقل کنند. تعداد کتاب های چاپ شده خاطره تا چند هزار اثر رسیده است.
ادبیات داستانی از شاخه های مهم و گسترده و متنوع ادبیات دفاع مقدس است. برخی از این داستان ها ملهم از مشاهدات و محصول حضور نویسندگان در جبهه است. مضامین داستان های دفاع مقدس پدیده هایی چون بمباران، اسارات، شهادت، جانبازی، مهاجرت، اعزام، مرخصی، پشت جبهه، بازتاب جنگ و... را در برمی گیرد. تاکنون چندین هزار عنوان داستان کوتاه، مجموعه داستان، رمان و داستان بلند درباره دفاع مقدس منتشر شده و در این میان استقبال از داستان کوتاه بیشتر بوده است. ترجمه برخی داستان های دفاع مقدس، مقدمه ای برای شناساندن ادبیات و فرهنگ دفاع مقدس به جهان است.
یکی از قالب های نو و موفق ادبیات دفاع مقدس زندگینامه داستانی است. زندگینامه داستانی تلفیق زندگینامه واقعی رزمندگان و شهدا با داستان و عناصر داستانی است. در این گونه ادبی- تاریخی، زندگینامه در بستر یا ظرف داستان عرضه می شود. این گونه نوشتاری هم نشان از واقع گویی و مستند بودن خاطره دارد و هم نشان از عناصر داستانی بویژه عنصر تخیل. به زندگینامه داستانی، داستان مستند نیز می گویند.
وصیت نامه ها، نامه ها و جبهه نوشت ها
این گونه ها بخش عظیم و قابل اعتنای ادبیات دفاع مقدس به شمار می آیند. علاوه بر ارزش ادبی برخی وصیت نامه ها و نوشته ها، آنها را اسنادی تاریخی برای مطالعه دقیق تر سال های دفاع مقدس می توان قلمداد کرد. علاوه بر نامه های رزمندگان و آزادگان، نامه های مردمی که به جبهه ارسال می شد هم، بخشی از این شاخه ادبی شناخته می شود.
رجزها و شعارهای کوتاه، کوبنده، حماسی و بیشتر آهنگین که هنگام اعزام نیرو، برنامه های جبهه، شب عملیات، در تشییع جنازه شهیدان و... خوانده می شد، بخشی از ادبیات دفاع مقدس و آیینه ذوق احساسات مردم، بویژه رزمندگان است.
نوشته های منظوم و منثور بر مزارها، گنجینه فرهنگ و ادب دفاع مقدس است که شاید در مجموعه ادبیات جبهه و جنگ، معنوی ترین روایت فتح باشد؛ زیرا محتوا و مضمون هر بیت از این شعرها سرشار از اعتقادات مذهبی، حماسی و شعائر ملی است.
در جاده هایی که به جبهه و بویژه خط مقدم ختم می شد و بر دیوار شهرها، نوشته ها و سروده هایی دیده می شد که در نهایت کوتاهی و ایجاز، از لطف و زیبایی خاصی سرشار بودند. این نوشته ها گاه از چاشنی طنز نیز بهره می بردند و گاه واژگان برگرفته از زبان ها و گویش های کشوربه آنها لطافت و جذابیت ویژه می بخشید. بخشی از این ادبیات با پایان جنگ از دست رفت و مطالعه عمیق و دقیق در آن صورت نگرفت.در کنار این نوشته ها، لباس نوشته های رزمندگان نیز جلوه ای هنری و ادبی از ادبیات دفاع مقدس بود.
پیشانی بندها از نمودهایی زیبا و بدیع هشت سال دفاع مقدس بود که هنوز هم سیال و زنده در جامعه جریان دارد. پیشانی بندها گواه ذوق و ضمیر زیباگرای جبهه و از جلوه های ادبیات دفاع مقدس به شمار می روند.
سفرنامه های دفاع مقدس همچون گزارش ها، محصول نگارش خود رزمندگان یا مسافران یا زائران جبهه هاست. برخی سفرنامه ها متعلق به نویسندگان ناشناس است که ارزش ادبی والایی دارند. سفرنامه هایی از کاروان های زیارتی بویژه درسفر نوروزی به مناطق جنگی هست که خواندنی و قابل تامل است.
رزمندگان گاه رویدادهای روزانه را ثبت و ضبط می کردند. گاه نیز یادداشت های مختصر روزانه را بعدها گسترده تر نگاشته اند که به آثار مهم و اسنادی معتبر تبدیل شد. یادداشت های روزانه زبانی صمیمی، روان و روشن دارند و از منابع و اسناد دفاع مقدس محسوب می شوند.